తెలంగాణకే పరిమితమైన రెండు పండుగలు ‘బతుకమ్మ’, ‘బొడ్డెమ్మ’. ఈ రెండింటిలో బతుకమ్మ పెద్దల పండుగైతే, బొడ్డెమ్మ పిల్లల పండుగ. మనం ప్రకృతి పురుషులను స్త్రీ శక్తి సమాహారంగా భావిస్తూ, శక్తి స్వరూపిణిని ఎన్నో విధాలుగా పూజిస్తాం. త్రికోణం, త్రిభుజం శక్తి రూపంగా కొలిచే విధానం ‘బొడ్డెమ్మ’లో కనిపిస్తుంది. బతుకమ్మపండుగకు సరిగ్గా తొమ్మిది రోజుల ముందు అంటే భాద్రపద బహుళ అమావాస్య (మహాలయ) ముందు ప్రారంబమై ఈ తొమ్మిది రోజులు బొడ్డెమ్మను పూజించి, ఆడి పాడి తొమ్మిదవ రోజున అంటే మహాలయ అమావాస్య రోజున నిమజ్జనం చేస్తరు. మహాలయ అమావాస్య నుంచి ఆశ్వయుజ శుద్ధ నవమి వరకు బతుకమ్మను జరుపుకుంటరు. ‘బొడ్డెమ్మ’ అనే పేరుకు ‘బొట్టె’, బొడిప’, పొట్టి అనే పర్యాయ పదాలు ఉన్నాయి. ‘బొడ్డ’ అనే పదానికి ‘అత్తిచెట్టు’ అనే మరో అర్థం కూడా ఉంది. దీన్నే మేడిచెట్టు, ఉదంబర చెట్టు అనీ పిలుస్తారు. సాధారణంగా సంతానం కల్గాలని, వివాహం కుదరాలని ఉదంబరాన్ని పూజిస్తుంటారు. ఆపరంగా ప్రకృతిని కూర్చి ఈ ఉదంబర/మేడి పూజనే ‘బొడ్డపూజ’గా మారి ప్రచారం పొందిందని అనుకోవచ్చు.
బొడ్డెమ్మ ఆటపాటలను ‘గర్భో’ నృత్యంతో పోల్చవచ్చు. ‘గర్భో’ అంటే ‘గొబ్బి’ అని ఒక అభివూపాయం. గొబ్బిరీతిలో బొడ్డెమ్మ కూడా కన్నెపిల్లలు, పిల్లలతో పూజలందుకుంటుంది. అంతేకాదు, గిరిజనులు నిర్వహించే పండగలలో ‘కన్నెపిల్లలు, బాలికలు ఎంతో సంబురంగా తమ పెళ్లి ఘనంగా, మంచిగా జరగాలని కొలిచే పండగ ‘థీజ్ పండగ’. ఈ పండగను కూడా తొమ్మిది రోజులు (ఇంచుమించు) కన్నెలు నిర్వహిస్తారు. ఈ తొమ్మిది రోజులు సాయంకాలం ఆడి పాడుతుంటారు. థీజ్ పండగకు బొడ్డెమ్మ, బతుకమ్మ పండగలకు కూడా పోలిక ఉందని చెప్పవచ్చు.
బొడ్డెమ్మ ఆటల్లో, పాటల్లో మన సంస్కృతి స్పష్టమవుతుంది. కన్నెపిల్లలు చక్కగా ముస్తాబై ఎంతో ఉత్సాహంగా ఒకచోట చేరడం వల్ల మన ఆచార వ్యవహారాలు, సంప్రదాయాలు అర్థమవుతాయి. పెద్దవారు పూజించిన రీతిలో వారు కూడా గౌరీపూజ చేసి తమకు మంచి జరగాలని వేడుకుంటారు. మంచి భర్త రావాలని కూడా మొక్కుకుంటారు. జట్టుగా మసలుకోవడం నేర్చుకుంటారు. పెద్దవారి నుండి తాము నేర్చుకున్న పాటలను లయబద్ధంగా పాడుకుంటారు. ఈ ఆట పాటలను ఒకరి నుండి ఒకరు అంది పుచ్చుకుంటారు. ఈ పాటలు జానపదుల, పల్లెవూపజల జీవన విధానాలను, ఆచార వ్యవహారాలను, సంస్కృతిని, పురాణకథలను, నిత్య జీవితంలో ఎదురయ్యే సన్నివేశాలను కళ్లకు గట్టినట్లుగా చూపిస్తాయి. వింటూ ఉంటే ఈ పాటలన్నీ చిన్ననాడు తాము పాడినవే అన్నట్టుగా అనిపిస్తాయి.
బొడ్డెమ్మను తయారు చేసుకునే విధానాన్ని బట్టి నాలుగు రకాలుగా చెప్పుకుంటారు.
1. పీట బొడ్డెమ్మ 2. గుంట బొడ్డెమ్మ 3. పందిరి బొడ్డెమ్మ 4. బాయి బొడ్డెమ్మ
1. పీట బొడ్డెమ్మ :- పీట బొడ్డెమ్మను చెక్కపీటపై పుట్టమన్నుతో చేస్తరు. పీట మీద పుట్టమన్నుతో ఐదు దొంతరులుగా గుండ్రంగా పేర్చి ఒకటి త్రిభుజాకారంతో గోపురంగా వేస్తారు పైన కలశాన్ని పెట్టడం ‘పీట బొడ్డెమ్మ’ ప్రత్యేకత.. చెక్కపీటపై నాలుగువైపుల నాలుగు మట్టి ముద్దలను పెట్టి, వాటిని బొడ్డెమ్మ బిడ్డలని పిలుస్తారు. ఈ త్రికోణ శిఖరంపై కొన్ని చోట్ల వెంపలి చెట్టును పూజిస్తారు. మరికొన్ని చోట్ల బియ్యంతో నింపిన కలశం చెంబును దానిపై శిఖరభాగాన ఉంచి కొత్త రవికె బట్ట, అందులో రెండు తమలపాకులు, వాటిలో ‘పసుపు గౌరమ్మ’ను ఉంచుతారు. పీటను ముగ్గులతో అలంకరిస్తారు. గౌరమ్మను పూలు, పసుపు కుంకుమలతో కలశాన్ని, బొడ్డెమ్మను రంగురంగుల పూలతో కొలుస్తారు. ఈ విధంగా చేసిన బొడ్డెమ్మ చుట్టు తిరుగుతూ సాయంకాలం వేళ ఆట ఆడి దేవుని ముందు పెడతారు. చివరిరోజు పీట మీద నుండి బొడ్డెమ్మను తొలగించి నీటిలో నిమజ్జనం చేస్తరు.
2. గుంట బొడ్డెమ్మ :- గుంటల రూపంలో ఉండే బొడ్డెమ్మను ‘గుంట బొడ్డెమ్మ’ అంటరు. మనిషి అడుగు పడని చోట ఒక గుంటను తవ్వి, దాని చుట్టూరా ఐదు చిన్న గుంతలను తవ్వుతరు. ఈ గుంతలన్నింటినీ పూలతో అలంకరిస్తరు. ప్రతి మధ్య గుంటలోని పూలను తీయకుండా చిన్న గుంటల్లోని పూలను మాత్రం తీసి ఒక పాత్రలో పెట్టి నీటిలో వేస్తరు. దీనినే ‘అంపుట’ అంటరు.
3.పందిరి బొడ్డెమ్మ :- పుట్టమన్నుతో బొడ్డెమ్మను చేస్తరు. ఇంటి ముందు చిన్న పందిరి వేసి దాన్ని సీతాఫలం ఆకులతో కప్పుతరు. ఆ పందిరి క్రింద పేడతో అలికి ముగ్గులు వేస్తరు. పందిరి మధ్య నుండి ఒక సీతాఫలాన్ని, ఒక మొక్కజొన్న కంకిని దారాలతో కట్టి కిందికి వేలాడదీస్తరు. వాటి కింద ముగ్గుల మధ్య బొడ్డెమ్మను అలంకరించి పెడతరు. కొన్ని పూలు చల్లి పసుపు గౌరమ్మను బొడ్డెమ్మ పక్కన అమర్చుతరు. ఆ విధంగా పందిరి కింద నిల్పడం వల్ల దీన్ని ‘పందిరి బొడ్డెమ్మ’ అని పిలుస్తరు. ఈ పందిరి బొడ్డెమ్మను పూజించి, ఆడి పాడి తొమ్మిదవ రోజున నిమజ్జనం చేస్తరు.
4. బాయి బొడ్డెమ్మ :- బావిలాగా గొయ్యి తయారు చేసే బొడ్డెమ్మను ‘బాయి బొడ్డెమ్మ’ అని అంటరు. బావిలాగా ఒక చిన్న గొయ్యిని తవ్వి మట్టిని తీసి, అదే మట్టితో ముద్దలు చేస్తరు. నాలుగు ముద్దల చొప్పున బావికి నాలుగు వైపుల పెడతరు. ఆ బావి మధ్య ఒక వెంపలి చెట్టు నాటుతరు. చుట్టూ ఉన్న గద్దెలపై పువ్వులు వేసి పూజిస్తరు. చివరిరోజు ఈ పూలన్నింటినీ నీటిలో నిమజ్జనం చేస్తరు.
బొడ్డెమ్మ బొడ్డెమ్మ ఉయ్యాలో నీ బిడ్డ పేరేమి ఉయ్యాలో
నీ బిడ్డ నీలగౌరు ఉయ్యాలో నిచ్చమల్లె చెట్టెసె ఉయ్యాలో
చెట్టుకు చెంబెడు ఉయ్యాలో నీళ్లయినా పోసె ఉయ్యాలో
కాయలు పిందెలు ఉయ్యాలో గనమై ఎగిసె ఉయ్యాలో
ఒక్కేసి పూవేసి చందమామ ఒక్క ఝాము ఆయె చందమామ
ఒక్క ఝాము ఆయె చందమామ శివపూజ వేళాయె చందమామ
శివపూజ వేళాయె చందమామ శివుడింక రాడాయె చందమామ
రెండేసి పూలేసి చందమామ రెండు ఝాములాయె చందమామ
రెండు ఝాములాయె చందమామ శివపూజ వేళాయె చందమామ
శివపూజ వేళాయె చందమామ శివుడింక రాడాయె చందమామ
-తెలంగాణ ప్రాంతంలో ఈ పాటను తెలియని వారు ఉండరనే చెప్పవచ్చు.
-బొడ్డెమ్మ బిడ్డ నీలగౌరు మల్లె చెట్టును నాటిందట. దానికి కాయలు పిందెలు కాసాయట. ఈ పాటను ఎన్నో ప్రాంతాల్లో ఎన్నో రీతుల్లో పాడుతుంటారు. శివుని భార్యయైన గౌరమ్మను తమ ఆడ బిడ్డగా భావిస్తూ, ఆమె శివుని సన్నిధికి చేరినట్లుగా పాడుకుంటారు.
తమకు వివాహం కావాలని గౌరిని ప్రార్థించినట్లు ఈ కింది పాటలో చూడవచ్చు:
మాలుమర్తి మేడ మీద చందమామ వెండియ్య వెనగరలు చందమామ
వెండియ్య వెనగరలకు చందమామ ఇత్తడియ్య చేరెలు చందమామ
ఇత్తడియ్య చేరెలకు చందమామ రాగియ్య కవడలు చందమామ
– అంటూ సాగే ఈ పాటలో తమకు వివాహం కావాలని గౌరిని ప్రార్థించినట్లు పాడుకుంటారు.
ఇలా ఆటపాటలతో సాగిన బొడ్డెమ్మ పండగ తొమ్మిదవ రోజున బొడ్డెమ్మను నిమజ్జనం చేయడంతో ముగుస్తుంది. గౌరమ్మకు ప్రతీకగా భావిస్తూ బొడ్డెమ్మను సాగనంపుతూ జోల పాడటం విశేషం.
నిద్రపో బొడ్డెమ్మా –నివూదపోవమ్మా
నిద్రకు నూరేండ్లు – నీకు వెయ్యేండ్లు
పాలిచ్చే తల్లికి బ్రహ్మ వెయ్యేండ్లు,
నినుగన్న తల్లికి నిండు నూరేండ్లు
నిద్రపో బొడ్డెమ్మా –నివూదపోవమ్మా
– వల్లూరి పవన్ కుమార్ (విప్ర ఫౌండేషన్)